Orchideeën zijn fascinerende planten met vaak heel specifieke eisen aan de groeiplaats. Door deze eisen kan het wel of niet voorkomen dat deze mooie planten ons veel vertellen over hun biotoop.
Leeuwarden kent een paar plekken waar de bijenorchis (Ophrys apifera) groeit. De bekendste locatie ligt aan de oostkant van de stad, op een paar bermen omringd door wegen. Al 13 jaar is deze groeiplaats bekend, en in sommige jaren zijn er meer dan 50 winterrozetten geteld, maar dit jaar is van deze glorie niet veel over. Wat is er aan de hand met deze bijzondere planten?
De bijenorchis houdt van een kalkrijke, matig vruchtbare en min of meer vochtige bodem. Ze groeit in de volle zon en in halfschaduw en ze is een soort die door enige dynamiek dat vaak door mensen is veroorzaakt wordt bevorderd. Haar verspreidingsgebied strekt zich van Noord-Afrika, Syrië, noord Kaukasus, heel Europa tot Denemarken en Engeland. Dus wat betreft het klimaat lijkt deze soort een brede smaak te hebben, alhoewel haar optimum in de mediterrane zone ligt. In Nederland is ze vrij zeldzaam in Zuid-Limburg en in het westelijke deel van het land. Bermen, grazige hellingen, lichte bossen, slootkanten en braakliggende terreinen zijn haar favorieten groeiplaatsen.
We kunnen de populatie in Leeuwarden in tweeën verdelen, de westelijke en de oostelijke, met een weg als scheiding. In de zomer van 2016 heb ik in het westelijke deel, waar sinds de ontdekking de grootste populatie te vinden was, 38 bloeiende planten geteld. In het oostelijke deel waren de vindplaatsen sporadisch. Anno 2019 lijken de rollen omgekeerd te zijn. De grootste populatie is tot 2 twee ielige plantjes gereduceerd, meer dan 20 cm hoog komen ze niet en 3 bloemen per stengel likt het maximum. In het oosten lijken de omstandigheden nu beter te zijn, hier zijn de 3 planten forser met een uitschieter van 47cm hoog en 12 bloemen! Waar komen deze veranderingen vandaan?
“Westelijke” Bijenorchis 
“Oostelijke” Bijenorchis
Welke oorzaken
Mogelijk zijn deze factoren hier min of meer verantwoordelijk voor:
- Bermbeheer
- Kalkuitspoeling
- Droogte
- Biotoopverandering
- Gebrek aan bestuiving
Bermbeheer: Het maaibeheer wordt door de gemeente uitgevoerd. Incidenteel is er weleens iets mis gegaan door miscommunicatie en zijn er bloeiende planten afgemaaid. Sinds enkele jaren is de desbetreffende berm uit het maaibestek gehaald en wordt een flexibel maaisysteem gehanteerd die afgestemd is op de bijzondere vegetatie. Het maaien gebeurt met een maaizuigcombinatie. Met grote kracht word de vegetatie geklepeld en opgezogen. Dit systeem heeft een verschralend effect, wat gunstig is voor het ontwikkelen van kruidenrijke vegetatie op rijke gronden. Minder gunstig is het effect op insecten die ook meegezogen worden.
Kalkuitspoeling: Bijenorchis is een kalkminnende soort en uitspoeling van kalk door regenwater zou de vitaliteit van de planten kunnen verminderen. Om dit te testen heb ik naast planten van de twee populaties grondmonsters afgenomen en het Ph hiervan gemeten. De bodem naast het westelijke, ielige plantje geeft een 7 als zuurgraad, dus neutraal. De oostzijde scoort met een 7,3 hoger, dit wijst op een meer basische bodem en hier groeien de meeste vitale planten.
Droogte: De zomer van 2018 was erg droog, eveneens het voorjaar van 2019, zou dit wel invloed kunnen hebben op de vitaliteit van de Bijenorchis? Het is een plant met een breed areaal, maar net als andere soorten Ophrys is zij bij uitstek een mediterrane plant. Dan zou die wel tegen droogte kunnen, maar is de mediterrane zone wel zo droog dan?
Gemiddelde jaarlijkse neerslag in verschillende Europese steden:
- Parijs 637 mm
- Barcelona 640 mm
- Oslo 763 mm
- Maastricht 750 mm
- Rome 799 mm
- Leeuwarden 828 mm
- Amsterdam 838 mm
- Palermo 855 mm
- München 967 mm
- Turijn 981 mm
- Napels 1008 mm
- Tirana 1219 mm
Het algemene beeld is dat het in de mediterrane zone meestal mooi weer is en weinig regen valt, maar uit de gemiddelde jaarlijks neerslag blijkt dat dit niet de realiteit is. De verschillen in deze klimaatzone zijn heel groot en op sommige plekken valt aanzienlijk meer regen dan in Leeuwarden bijvoorbeeld. De Bijenorchis heeft haar groeispurt in de maanden mei en vooral juni, meestal haar bloeimaand. Juli is de maand waarin het zaad gaat rijpen, de voedingsstoffen trekken zich terug naar de knol en het zichtbare deel van de plant sterft af. In mei 2018 is in Leeuwarden 28,2 mm regen gevallen, in juni 19,6 mm en in juli 10,2 mm! Dit tegenover een gemiddelde van respectievelijk 53 mm, 59 mm en 78 mm. Het jaar 2019 zet de droogte door met in mei een neerslag van 21,8 mm. Juni is daarentegen erg nat met een neerslag van 109,2 mm, maar is dan ook de warmste juni ooit gemeten!
Biotoopverandering: Ten zuiden van de bijenorchisberm zijn twee jaar geleden 5 bomen verwijderd. De vrij grote bomen stonden in een rij op 10 meter afstand van de berm. Dit betekent meer zon en wind op de berm en zal een versterkend effect hebben gehad op de al drogere omstandigheden. De Bijenorchis is niet de enige orchidee van de berm, ze wordt door de Brede wespenorchis vergezeld en tot enkele jaren geleden was de vochtminnende Rietorchis hier ook van de partij. Die is al een tijdje niet meer gezien, is de berm voor haar te droog geworden?
Hieronder een galerij van de orchideeënberm in 2013, met de rietorchis, een albinovariant van de brede wespenorchis en bijenorchis
Rietorchis 
Brede wespenorchis 
Bijenorchis
Gebrek aan bestuiving: De bloemen van de vele Ophrys soorten imiteren het uiterlijk van verschillende soorten bijen of wespen. Ze spreiden de geuren van en lijken op aantrekkelijke vrouwtjes waar de mannetjes hitsig van worden. Wat volgt is een wilde copulatiepoging van het mannetje. Eigenlijk best een gemene truc van de plant om bestuift te worden! De Bijenorchis gebruikt ook deze truc, helaas zijn er geen bijen die hierin trappen, vermoedelijk is haar specifieke bestuiver uitgestorven. Geen probleem, de Bijenorchis lost hetzelfde op en met een ingewikkeld systeem bestuift ze gewoon zichzelf, en met succes!
Conclusie
Volgens de statistieken is deze prachtige plant bezig met een opmars in Nederland en wordt steeds meer waargenomen. Wellicht is dit deels een waarnemingseffect, maar het warmer worden van het klimaat werkt in het voordeel voor deze mediterrane soort. Zoals we gezien hebben, mediterraan betekent niet per se droger en de extreme droogte van afgelopen jaar was zelfs voor de Bijenorchis te veel. Dat in combinatie met de veranderingen in de omgeving en bodemwaarden zou heel goed een verklaring kunnen zijn voor de afbrokkelende populatie in Leeuwarden.
Gilberto Squizzato
Ps: De groeilocatie van de Bijenorchis wordt niet bekend gemaakt, dit in verband met haar aantrekkingskracht en kwetsbaarheid.
